بوی باران | صدای عدالت و آزادی تارنمای سازمان عدالت و آزادی ایران اسلامی
امین دوست محمدی
کارشناس ارشد مهندسی آب
عضو کمیسیون محیط زیست سازمان عدالت و آزادی
زاینده رود بزرگ ترین رودخانه‌ی فلات مرکزی ایران است که از کوه‌های زاگرس مرکزی و عمدتا از زردکوه بختیاری سرچشمه می‌گیرد که با پیمودن مسیر ۴۰۰ کیلومتری خود از دره‌های پر پیچ و خم زاگرس و سیراب کردن دشت اصفهان سرانجام در تالاب گاوخونی آرام می‌گیرد.
آورد طبیعی رودخانه در حدود ۸۵۰ میلیون متر مکعب در سال است که با بهره‌برداری از طرح‌های انتقال آب از حوضه‌ی کارون و دز، آورد سالانه‌ی آن با احتساب شرایط طبیعی به چیزی افزون بر ۱ میلیارد و ۵۰۰ میلیون متر مکعب رسیده است (جدول-۱).
جدول-۱
| نام طرح | وضعیت | سال بهره‌برداری | میزان آب انتقالی(میلیون متر مکعب در سال) |
| کوهرنگ ۱ | در دست بهره‌برداری | ۱۳۳۲ | ۳۰۰ |
| کوهرنگ ۲ | در دست بهره‌برداری | ۱۳۶۴ | ۲۵۰ |
| چشمه لنگان و خدنگستان | در دست بهره‌برداری | ۱۳۸۳ | ۱۶۴ |
| کوهرنگ ۳ | در دست اجرا | (تونل) پایان ۱۳۹۳ | ۶۰ |
| (سد) | ۱۹۰ | ||
| بهشت آباد | فعلا متوقف | ۵۸۰ | |
| مجموع آب انتقالی از طرح های در دست بهره برداری | ۷۱۴ | ||
| حجم آب زاینده رود طبیعی | ۸۵۰ | ||
| مجموع منابع | ۱۵۶۴ | ||
این میزان جزو منابع آب‌های سطحی است که البته ارتباط تنگاتنگی با منابع آب‌های زیرزمینی در حوضه‌ی زاینده رود دارد.
رودخانه‌ی زاینده رود تامین کننده‌ی آب مورد نیاز بخش‌های مختلف شرب، کشاورزی و صنعت می‌باشد. در سال‌هایی که رودخانه جریان طبیعی داشت می‌توان گفت عمده‌ی مصارف آن مربوط به بخش کشاورزی بود اما امروز با خشک شدن بازه‌ی میانی و پایانی رودخانه و جریان داشتن آب فقط در استان چهارمحال و بختیاری و بخش کوچکی از اصفهان، می‌توان گفت که عمده‌ی مصارف رودخانه مصارف شهری و صنعتی است. جدول-۲ بیان‌گر تخصیص‌ها و تعهدات دولت و نیز مصارف از محل آب رودخانه‌ی زاینده رود است:
جدول-۲
| مصارف زاینده رود | میزان(میلیون متر مکعب در سال) | |
| شهری | اصفهان بزرگ(بهره برداری) | ۳۵۰ |
| یزد(بهره برداری) | ۶۰ | |
| کاشان، نظنز، نایین، اردستان | ۶۰ | |
| شهرکرد | ۱۵ | |
| بن- بروجن(در دست اجرا) | ۴۰ | |
| صنعت | ۱۲۰ | |
| کشاورزی و باغ داری | ۱۲۰۰ | |
| برداشت های استان چهارمحال و بختیاری | ۲۰۰ | |
| محیط زیست | ۱۷۷ | |
| تبخیر | ۵۰ | |
| مجموع مصارف | ۲۲۷۲ | |
مقایسه‌ی حجم منابع آب (۱۵۶۴ میلیون متر مکعب) با میزان مصارف (۲۲۷۲ میلیون مترمکعب) نشان می‌دهد که در شرایط نرمال حجمی در حدود ۷۰۰ میلیون متر مکعب کمبود آب وجود دارد که به صورت خشکی بازه‌ی میانی و پایانی رودخانه‌ی زاینده رود و همچنین تالاب بین المللی گاوخونی ظهور و نمود پیدا کرده است.
نبود نگرش حوضه‌ای و به دنبال آن بارگزاری‌های بیش از اندازه بر روی رودخانه بدون توجه به منابع موجود آب باعث بروز تنش در رودخانه‌ای شده است که سال‌های سال با تمام فراز و فرودهایش به حیات خود ادامه داده بود و امروز به مانند نیمه جانی شده است که با ترک‌های تنش، مدیریت غلط انسان‌ها را به رخ می‌کشاند.
آن‌چه روشن است، طبیعت در نیمه جان شدن زاینده رود سهم ناچیزی داشته است و این مدیریت غلط است که بزرگ‌ترین رودخانه‌ی فلات مرکزی ایران را به چنین وضع اسفناکی گرفتار کرده است:
- استقرار صنایع سنگین و آب بر
یکی از عمده‌ترین عوامل بروز تنش در حوضه و رودخانه‌ی زاینده رود بوده است که به عقیده‌ی بسیاری از کارشناسان محیط زیستی جای گیری این صنایع برخلاف اصول آمایش سرزمینی بوده است. اگر چه این صنایع بنا بر مصلحت و به خاطر در امان ماندن از آسیب‌های جنگ در منطقه‌ی مرکزی ایران مستقر شده‌اند اما هم‌اکنون با توجه به افزایش جمعیت در حوضه، تعریف مصارف جدید و به تبع آن افزایش نیاز به آب، تامین آب این صنایع باید مورد بازبینی قرار گیرد.
لازم به ذکر است که در اولین جلسه‌ی شورای هماهنگی مدیریت حوضه‌ی آبریز زاینده رود، مصوب ۱۳/۱۲/۱۳۹۲، مقرر شد تا برنامه ریزی و اقدامات لازم برای تامین کل نیاز صنعت و فضای سبز از محل پساب در استان‌های مصرف کننده‌ی آب از حوضه ی زاینده رود، انجام شود.
- استقرار پیش از حد جمعیت در حوضه‌ی آبریز زاینده رود
به عقیده‌ی کارشناسان، جمعیتی که اکنون در حوضه‌ی زاینده رود مستقر است و به طور مستقیم و غیرمستقیم آب شرب و بهداشت آن‌ها از رودخانه‌ی زاینده رود تامین می‌شود بیش از توان و ظرفیت حوضه است. با توجه به تامین آب شرب برای حدود ۵ میلیون نفر در داخل و خارج حوضه از محل رودخانه‌ی زاینده رود، تدوین برنامه‌ای جامع جهت کنترل رشد جمعیت و همچنین برنامه ریزی برای بهینه سازی مصارف شهری و بهداشتی ضروری است.
در بندهای ۹ و ۱۰ از سیاست‌های کلی جمعیتی نظام نیز تأمین آب، توزیع متعادل و کاهش فشار جمعیتی، حفظ و جذب جمعیت در روستاها و مناطق مرزی کم تراکم، مورد تاکید قرار گرفته است:
- باز توزیع فضایی و جغرافیایی جمعیّت، متناسب با ظرفیت زیستی با تأکید بر تأمین آب با هدف توزیع متعادل و کاهش فشار جمعیّتی
- حفظ و جذب جمعیّت در روستاها و مناطق مرزی کم تراکم و ایجاد مراکز جدید جمعیّتی به ویژه در جزایر و سواحل خلیج فارس و دریای عمان از طریق توسعه‌ی شبکه‌های زیربنایی، حمایت و تشویق سرمایه‌گذاری و ایجاد فضای کسب و کار با درآمد کافی
- انتقال آب به خارج از حوضه
در حالی‌که در حوضه‌ی زاینده رود برای تمامی منابع آبی، منابع مصرف وجود داشت و حتی کمبودهایی نیز احساس می شد، انتقال آب به خارج از حوضه منجر به تشدید بحران موجود در این حوضه شد؛ همچنین با تاخیر در راه اندازی تونل کوهرنگ ۳ که قرار بود آب انتقالی به خارج از حوضه را جبران کند، عملا آب حقابه داران داخل حوضه که بی تردید تحویل آن سبب حیات رودخانه می‌بود، به خارج از حوضه منتقل شد.
- تخصیص‌های نا به جا و مغایر با قانون
به جرات می‌توان گفت که در دو دهه‌ی اخیر، تخصیص‌های نا به جا و مغایر با حقابه‌ها یکی از مهم‌ترین عوامل در ناپایدار شدن رودخانه‌ی زاینده رود بوده است. توسعه‌ی کشاورزی در محدوده‌ی غرب استان اصفهان باعث کم آب شدن رودخانه‌ی پلاسجان -یکی از منابع تامین کننده‌ی آب زاینده رود- شده است. همچنین توسعه‌ی باغ‌کاری در استان چهارمحال و بختیاری، -محدوده‌ی واقع در حوضه‌ی زاینده رود- باعث کاهش آورد رودخانه به سمت پایین دست شده است. دکتر بصیری عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان در مصاحبه با نشریه‌ی دانش نما می گوید: «مطالعه‌ای که در دانشگاه صنعتی اصفهان انجام شده است نیز نشان می‌دهد که ۳۰ هزار هکتار سبزینگی در ۸ کیلومتری حاشیه‌ی زاینده رود در بالا دست افزایش یافته و در همان بازه‌ی زمانی، شاهد کاهش ۷۰ هزار هکتاری سطح سبز در شرق اصفهان می‌باشیم که با اضافه شدن لنجانات در سال‌های اخیر به نظر می‌رسد حدود ۱۰۰ هزار هکتار سطح کشت کاهش داشته است و این میزان با آمار سازمان جهاد کشاورزی هم مطابقت دارد.»۱
در پایان می‌توان گفت احیای رودخانه‌ی زاینده رود ممکن و در دسترس است اما نیازمند تغییر نگرش در تک تک افراد جامعه نسبت به حوضه‌ی آبریز، منابع و مصارف آب و همچنین اتخاذ تصمیم‌های ملی و حاکمیتی و نیز اعمال بی چون و چرای قانون است و اگر این‌چین نشد، از زاینده رود جز راه آبی پر ترک چیزی نخواهد ماند.
منابع:
- ماهنامه‌ی دانش نما، شماره ی ۲۳۲- ۲۳۰
- لطف الله ضیایی، بحران آب در حوضه‌ی زاینده رود، ماهنامه‌ی دانش نما، شماره‌ی ۲۳۲- ۲۳۰
- حمیدرضا صفوی، انتقال آب به حوضه‌ی زاینده رود یک انتخاب یا یک ضرورت، ماهنامه‌ی دانش نما، شماره‌ی ۲۳۲- ۲۳۰
- khamenei.ir
* این نوشتار و دیگر مقالات نخستین ویژه کمیسیون محیط زیست سازمان عدالت و آزادی در قالب در یک فایل PDF از اینجا قابل دریافت است.
