بوی باران | صدای عدالت و آزادی تارنمای سازمان عدالت و آزادی ایران اسلامی
کوروش مظاهری مهر
کارشناس مهندسی محیط زیست
عضو کمیسیون محیط زیست سازمان عدالت و آزادی
حفظ محیط زیست، پاسخ به یکى از نیازهاى امروز جامعه براى نگاهدارى بیش تر از محیط زیست و رعایت حقوق عمومى است و تخریب آن معلول نابرابری هاى اجتماعى، استفادههاى غلط از طبیعت و یکى از عوامل تضییع حقوق انسان هاست.
با نگاهى به متون دینى مىتوان دریافت که محیط زیست و توجه به تأمین سلامت آن و حرکت در جهت دستیابى به محیط سالم از حقوق اساسى بشر محسوب می‌شود؛ همان گونه که تخریب محیط زیست در اثر نشناختن حقوق بشر رخ می‌دهد. انسان به عنوان اشرف مخلوقات و جانشین خداوند بر روى زمین، حق دارد از نعمت‌هاى الهى استفاده کند اما این استفاده نباید آن چنان باشد که حق دیگران در بهرهبردارى از این نعمت الهى در خطر قرار گیرد. به عبارت دیگر، انسان همانگونه که حق استفاده و بهرهمندى از محیط زیست سالم را دارد، مسؤولیت درست استفاده کردن از آن‌را نیز بر عهده دارد.
با نگاهى به وضعیت فعلى محیط زیست، در مىیابیم که انسان‌ها در بهرهبردارى از طبیعت و محیط زیست به مسؤولیت خود در حفظ و حراست از آن به درستى عمل نکردهاند؛ شاهد این سخن، بحران عظیمى‌ست که گریبان محیط زیست را گرفته:
- تخریب و نابودى روز افزون جنگل‌ها و مراتع
- نابودى گونههاى نادر گیاهى و جانورى
- آلودگى آب، خاک و هوا
- استفاده از سلاح‌هاى هستهاى و شیمیایى
- ورود مواد نفتى و آلایندههاى دیگر مانند فاضلاب کارخانهها و مجتمع‌هاى صنعتى به رودخانهها و دریاها
- آسیب دیدن لایه ازن
- باران‌هاى اسیدى
- مصرف روز افزون سوخت‌هاى فسیلى
- استفاده‌ی بىرویه از سموم دفع آفات نباتى
و دهها عامل آلاینده‌ی دیگری که نام بردن از آن‌ها فقط بر تلخ‌کامى و ناراحتى انسان مىافزاید، گویاى این واقعیت مهم است که بشر در داد و ستد خود با محیط زیست، راه خطرناک و مهلکى را در پیش گرفته که نتیجه‌ی آن چیزى جز به خطر افتادن سلامت و حیات انسان و دیگر موجودات زنده نخواهد بود.
اندکى تأمل و تفکر در آمارهایى که همه روزه در مورد وضعیت محیط زیست بیان مىشود، کافى است تا انسان خود را بر لبه‌ی پرتگاهى احساس کند که ساخته و پرداخته خود اوست. در مقابله با این خطر بزرگ که موجودیت انسان و دیگر جانداران را با تهدید رو به رو کرده است، تلاش‌هاى فراوانى در سطح جهان صورت گرفته تا از شدت و پیشرفت این بحران کاسته شود. برگزارى دهها کنفرانس بزرگ جهانى مانند «کنفرانس استکهلم، درباره‌ی محیط زیست انسانى»، «کنفرانس ریو، درباره‌ی محیط زیست و توسعه» و به تازگى، برگزارى «اجلاس ژوهانسبورگ»، بخشى از اقدامات جهانى در مقابله با بحران عظیمى است که جهان به واسطه‌ی آلودگى و تخریب محیط زیست گرفتار آن شده است.
در اینجا توجه خوانندگان این یادداشت را به چند اصل از اصول اعلامیه‌ی کنفرانس سازمان ملل متحد درباره‌ی محیط زیست و انسان جلب می کنم:
اصل یکم: انسان، حقوقی بنیادین نسبت به آزادی، مساوات، شرایط مناسب و زندگی در محیطی که به او اجازه‌ی زندگی با وقار و سعادتمندانه را می دهد، دارد و مسئولیت حفظ و بهبود محیط زیست برای نسل حاضر و نسل‌های آینده را نیز بر عهده دارد. از این جهت سیاست‌های مشوق یا تداوم دهنده‌ی آپارتاید، جدایی طلبی نژادی، تبعیض، استعمار و دیگر اشکال ظلم و تسلط خارجی محکوم است و باید نابود شود.
اصل دوم: منابع طبیعی زمین شامل هوا، آب، خاک، گل‌ها، گیاهان و اکوسیستم‌های طبیعی برای استفاده‌ی نسل‌های کنونی و آینده باید با برنامه ریزی دقیق و مدیریت مناسب، محافظت شود.
اصل یازدهم: سیاست‌های ملی زیست محیطی همه‌ی کشورها باید در جهت بهبود باشد نه این‌که به‌صورتی معکوس بر توسعه‌ی بالقوه‌ی کنونی و آینده‌ی کشورهای در حال توسعه، اثر بگذارد و یا موانعی بر سر راه دستیابی به شرایط زندگی بهتر برای همه‌ی افراد بشر قرار دهد.
دولت‌ها و سازمان‌های بین المللی باید اقدامات ضروری برای رسیدن به موافقت درباره‌ی روبه‌رو شدن با عواقب احتمالی اقتصادی -ملی و بین المللی- در اثر به‌کار بردن اقدامات زیست محیطی را انجام دهند.
بیانیه‌های «ریو» و «استکهلم» دستیابی به توسعه‌ی پایدار را مستلزم حفاظت از محیط زیست عنوان نموده و «دستور کار ۲۱»[۱] نیز با ادغام این دو مفهوم، علاوه بر تشکیل کمیسیون توسعه‌ی پایدار، خواستار جهت گیری حقوق بین الملل محیط زیست در راستای مفهوم توسعه‌ی پایدار گردیده است.
در اینجا اشاره‌ای کوتاه به اصول حقوق بین الملل محیط زیست مرتبط با توسعه‌ی پایدار می‌کنم:
- اصل حاکمیت بر منابع طبیعی
- اصل تعهد به همکاری، اطلاع رسانی و کمک در مواقع اضطراری زیست محیطی
- اصل حمایت و حفاظت از محیط زیست
- اصل جلوگیری
- اصل احتیاطی
- اصل الزام به پرداخت غرامت مالی توسط آلوده کنندگان محیط زیست
- اصل مسئولیت‌های مشترک اما متفاوت
- مفاهیم حقوق بین الملل محیط زیست مرتبط با توسعه‌ی پایدار
- مفهوم میراث مشترک بشریت
- مفهوم حقوق نسل‌های آینده
در انتهای یادداشت به آیاتی از قرآن کریم اشاره می‌کنم که به زعم اینجانب بر پاس‌داست محیط زیست توسط اشرف مخلوقات تاکید دارد:
خداوند در قران سوره‌ی بقره می‌فرماید:
«هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الأَْرْضِ جَمِیعا»
«اوست همه آنچه در زمین است برای شما آفریده»
«وَ لَقَدْ مَکَّنّاکُمْ فِی الأَْرْضِ وَ جَعَلْنا لَکُمْ فِیها مَعایِشَ»
«شما را از امکانات زمین بهرهمند ساختیم و وسائل معیشت شما را در آن فراهم کردیم»
در آیه‌ی دهم سوره‌ی الرحمن نیز می‌فرماید:
«وَ الأَْرْضَ وَضَعَها لِلأَْنامِ»
«خداوند زمین را برای همگان قرار داد»
تاملی در این آیات و آیات فراوان دیگر -که مجالی برای ذکر همه‌ی آن‌ها نیست- نشان می‌دهد که خداوند در قرآن کریم به حق مسلم همه‌ی انسان‌ها از منابع طبیعی و محیط زیستی پاک تاکید دارد.
*[۱] «دستور کار ۲۱» (Agenda 21) یک برنامه‌ی جهانی، اجرایی و داوطلبانه است که از سوی سازمان ملل متحد و برای دستیابی به توسعه‌ی پایدار در قرن بیست و یکم ارائه شده است. دستور کار ۲۱ الگویی مطلوب برای توسعه‌ی اقتصادی و بهبود کیفیت زندگی نسل کنونی است، بدون این‌که نسل آینده را از منابع طبیعی محروم سازد؛ در این برنامه در کنار مسائل اقتصادی به مسائل اجتماعی و زیست محیطی نیز توجه شده و برای آن‌ها راهکار ارائه شده است. این برنامه حاصل کنفرانس سازمان ملل در باره‌ی محیط زیست و توسعه‌ی (UNCED) است که در سال ۱۹۹۲ میلادی (۱۳۷۱خورشیدی) در ریو دوژانیروی برزیل به تصویب رهبران جهان رسید.
* این نوشتار و دیگر مقالات نخستین ویژه کمیسیون محیط زیست سازمان عدالت و آزادی در قالب در یک فایل PDF از اینجا قابل دریافت است.
