بوی باران | صدای عدالت و آزادی تارنمای سازمان عدالت و آزادی ایران اسلامی
کبری عسکری
عضو جمعیت زنان مبارزه با آلودگی محیط زیست
ریزگرد، پدیده‌ای اتمسفریک است و به مجموعه‌ای از گرد و غبار، دود و دیگر ذره‌های خشک معلق که در جو پخش شده و دید افقی را میان ۱ و ۲ کیلومتر محدودمی‌کند، اطلاق می‌گردد. درایران، منشأ اصلی ریزگردها، کویرها و باتلاق‌های درحال خشک شدن عراق است که خاک و شن‌های آن از طریق باد شُمال به ایران می‌آید. دلیل اصلی خشک شدن زمین‌های عراق، آبگیری سدهایی چون سد آتاترک در کشور ترکیه می‌باشد. به عبارتی آب رودخانه‌های دجله و فرات به واسطه‌ی سد سازی‌های ترکیه کم شده و دشت بین‌النهرین رطوبت خود را از دست داده و به منبعی برای تولید گرد و غبار تبدیل شده‌است. (سایت خبری تحلیلی شفاف، ۲۴ فروردین۱۳۹۰، بازبینی‌شده در ۴ فوریه‌ی ۲۰۱۵). عدم پای‌بندی ترکیه به معاهدات بین‌المللی و تسلط این کشور بر دجله و فرات نه تنها باعث ایجاد پدیده‌ی ریزگرد در خاورمیانه شده، بلکه بهره‌کشی بی‌رویه از منابع طبیعی و مدیریت نامناسب و یکسونگرانه بر این منابع باعث شده ایران امروز درگیر معضلاتی چون خشکسالی، سیلاب و گرد و غبار باشد و به از دست رفتن ۹۰ درصد تالاب‌های کشور بیانجامد (خبرگزاری کارایران، ۲۸خرداد ۱۳۹۳، بازبینی‌شده در ۴ فوریه‌ی ۲۰۱۵).
تالاب گاوخونی یکی از ۱۹ تالاب بین المللی ایران است که در کنوانسیون رامسر در سال ۱۳۴۹ به ثبت رسید. این تالاب یکی از اکوسیستم‌های طبیعی استان اصفهان بوده که در نقطه‌ی پایانی زاینده رود قراردارد و از جمله مهم‌ترین تالاب‌های کشور به شمار می‌آید. متأسفانه در چند سال اخیر به علل متعدد از جمله سوء مدیریت مسئولان، افزایش بهره‌برداری از آب زاینده‌رود جهت مصارف کشاورزی، صنعت و نوشیدن، پروژه‌های عظیم آبرسانی، خشکسالی سال‌های اخیر و به دنبال آن گرمای شدید هوا، این عرصه‌ی طبیعی با مرگ تدریجی رو به‌رو گشته و به عنوان یکی از منابع مهم تولید ریزگرد، محیط زیست منطقه را مورد تهدید قرارداده‌است.
تالابی که از جمله اکوسیستم‌های طبیعی استان اصفهان می‌باشد و در توسعه‌ی پایدار منطقه نیز نقش مهمی دارد، هم اینک به دلیل فرسایش، یک تهدید جدی برای انتشار ریزگردها بر اثر وزش بادهای فصلی است.
از آنجایی‌که این تالاب در انتهای مسیر رودخانه قرار دارد و مواد شیمیایی از پساب صنایع وارد رودخانه شده و در تالاب رسوب می‌کند، عناصر فلزی سنگین هم‌چون سرب، کادمیم و جیوه وجود دارد این در حالی است که علف‌ها و نیزار خشک شده‌ی تالاب نیز در حال نابودی کاملاست در صورت بی‌توجهی به احیای زنده‌رود و اعطا نشدن حق‌آبه‌ی تالاب گاو خونی، کانون جدید بحران ریزگرد سمی در کشور در تالاب گاو خونی شکل می‌گیرد و غبار و ذرات سمی ذکر شده با ورود جریان‌های بادی شرق به غرب در فصل تابستان تا پایتخت کشور نیز انتشار خواهدیافت چرا که رو به‌روی آن دشت مسطح بوده و کوهستان نیست. درحال حاضربه علت آن‌که در برخی فصول مسیر باد به‌جای غرب به شرق،شرق به غرب است، تمام اراضی کل استان‌های مجاور از جمله یزد، چهارمحال و بختیاری و به خصوص تهران از نمک پوشیده و بیابان‌زایی می‌شود و مشکلات تنفسی ایجاد می‌کند (سیداحمد خاتون آبادی در گفت و گو با خبرگزاری ایسنا، ۲۵ شهریور ۱۳۹۳).
به واقع این تالاب یک منبع رطوبت برای تعدیل آب و هواست و یک میکروکلیما ایجاد می‌کند. دود مرگ تالاب گاو خونی نه تنها به چشم مردم ورزنه، بلکه به چشم مردم اصفهان و تهران هم خواهد رفت و در آن زمان است که باید هزینه‌های میلیادری صرف شود تا حرکت ماسه‌ها و نمک مهار شود این در حالی‌ست که تابستان‌ها گرم‌تر و زمستان‌ها سردتر و گرد و غبار بیش‌تر می‌شود (مدیرعامل انجمن مردم نهاد زیست محیطی ورزنه در گفتگو با خبرگزاری مهر، ۱۵ مرداد ۱۳۹۳).
مشکل اساسی استان اصفهان آب است و همه‌ی راهکارهای مختلف در خصوص مهار ریزگردها بدون آب بی نتیجه است. درصد بالایی از ریزگردهایی که این روزها میهمان ایران و اصفهان هستند منشأ فرامرزی دارند و اکثرا از عراق و عربستان به ایران می‌آیند البته ریزگردهای عربستان به‌دلیل این‌که درشت هستند در مناطق مرزی کشور نشست می‌کنند اما ریزگردهای عراق به‌دلیل سبکی و ریزی وارد مناطق مرکزی ایران می‌شوند که بیش‌تر آن‌ها ناشی از خشکی دجله و فرات است. ۱۲ درصد ریزگردهای کشور از کانون‌های داخلی ایجاد می‌شوند در اصفهان ۱۶ کانون تولید ریزگرد وجود دارد که دشت سگزی در شرق اصفهان، رودخانه‌ی زاینده‌رود و تالاب گاو خونی از همه مهم‌تر و بحرانی‌تر هستند. گاو خونی از نظر توپوگرافی از یزد و کرمان بالاتر است و همین امر باعث می‌شود تا با هر وزش باد از شرق به غرب، ریزگردهای گاوخونی به یزد و کرمان برود و خشکی این تالاب قطعا نه تنها برای اصفهان مشکل ایجاد می‌کند بلکه منطقه‌ی مرکزی ایران را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد (رضا جعفری در گفت و گو با خبرگزاری ایسنا، ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۴).
آلودگی هوای اصفهان به حدی رسیده‌است که در آینده‌ی نزدیک شاهد نسلی بیمار، تندخو با چهره‌های زرد و رنگ پریده و با ریه‌های نفس‌گیر خواهیم بود. هرچند تمام علائم جسمی و روانی مذکور تنها عوارض کوتاه مدت این مسئله است که در طولانی مدت تاثیر جبران ناپذیری بر روح و روان و جسم افراد خواهد داشت و از سقط جنین گرفته تا تولد نوزادان بیمار و افزایش سکته‌های قلبی و ناراحتی‌های گوارشی و تنفسی، شیوع بیماری آسم، رشد بیماری‌های دیابتی و قند ازجمله عوارض این پدیده‌ی زیان‌بار است.
علیرغم این‌که معضلات مربوط به ریزگردها در استان سالانه تشدید می‌شوند اما متاسفانه مقابله با ریزگردها هنوز به عزم عمومی نرسیده و به مطالبه‌ی اصلی تبدیل نشده‌است؛ این موضوع در حالی است که چون کمبود آب به یک مطالبه‌ی عمومی تبدیل شده‌است در همه جا به آن پرداخته می‌شود اما سهم کاهش بارندگی در خشکی زنده‌رود فقط ۲۰ درصد و ۸۰ درصد نابودی رودخانه به دلیل سوء مدیریت است و بحث‌های حاشیه‌ای همان توپ به میدان دیگری انداختن و رفع مسئولیت است. براساس تحقیقات انجام شده حوضه‌ی آبریز زاینده‌رود از لحاظ زمین‌شناسی دارای خاصیت باز چرخش آب است به این معنا که یک مترمکعب آب آن در هر نقطه‌ی بالادستی، سه مترمکعب افزایش آب در پایین دست را به همراه دارد. اخیرا برخی از مسئولان درباره‌ی گرفتن آب کشاورزان برای حفظ محیط زیست و افزایش درآمد گردشگری اصفهان سخن رانده‌اند که ظاهراً این افراد نگاه سیستمی و کل‌نگر و آگاهی لازم را از نقش فعالیت کشاورزی در کنترل ریزگردها در شرق اصفهان و نیز حفظ امنیت غذایی در منطقه‌ی مرکزی ایران برای تأمین نیاز جمعیت رو به افزایش ندارند و این نکته را که در دنیای کنونی گردشگری کشاورزی (یا اگری‌توریسم) منبع سرشار درآمد برای کشورهای اروپایی و ترکیه و حتی آمریکای لاتین است از یاد برده‌اند. هزاران سال است که همواره آب برای کشاورزان جریان داشته و به تبع آن محیط زیست هم حق خود را می‌گرفته و اکوسیستم یا زیست‌بوم‌های متنوعی را در مسیر رودخانه ایجاد کرده‌است (سیداحمد خاتون‌آبادی در گفت و گو با بهارنیوز، ۲۵ شهریور ۱۳۹۳).
اخیرا موضوع ریزگردها به عنوان بحث اصلی برای مدیریت ارشد استان اصفهان مطرح شده‌است که با بررسی‌های صورت گرفته، ۳ کانون اصلی برای ایجاد این ریزگردها مشخص شده‌است. این کانون‌ها از آران و بیدگل تا نائین، خور و بیابانک و یکی از اصلی‌ترین آن‌ها از اصفهان تا تالاب گاو خونی است در کنار این موارد در شعاع ۱۵۰ کیلومتری شهر اصفهان، کوره‌های آجرپزی و معادن شن، ماسه و خاک رس وجود دارد که لازم است این مراکز و کانون‌های ایجاد گرد و غبار به خارج از محدوده‌ی مورد نظر انتقال یابد. به گفته‌ی استاندار اصفهان عملکرد تالاب گاو خونی بسیار اساسی است به طوری‌که هرگونه مشکل برای آن اثرات زیست محیطی مخربی ایجاد می‌کند و نقش مردم و کمیته‌های مردمی اصلی‌ترین عامل در کمک به رفع این مشکلات است (رسول زرگرپور در گفتگو با تسنیم، ۶ اسفند ۱۳۹۳).
