ماربین، قطعه ای از بهشت در خاک سپاهان

 

کامران صباغی

اختصاصی بوی باران| درختان و بیشه هایش انبوه، هوایش خنک و مطبوع، سایه سارش بی انتها، باغ های سرسبزش وسیع ومیوه هایش رنگارنگ وخوش طعم، این قطعه بهشت خداوندی در دشت خشک مرکزی ایران، جای دوری نبود در کنارشهر نصف جهان قرارداشته و دارد که درتمام تاریخ همگان به نام سرزمین “ماربین” آن را می شناسند.

به گزارش خبرنگار سایت خبری تحلیلی بوی باران؛ منطقه یا بلوک “ماربین” همان “مهربین” باستانی است که شامل روستاها و محلات زیادی بود و در حومه غربی شهر اصفهان واقع است، اما تمام شهرت آن به دلیل وجود درختان، بیشه، باغات معروف میوه وهوای لطیف و بی نظیرآن بود، ازسوی دیگر وجود کوه آتشگاه و آتشکده ساخته شده بر فراز آن در این دشت سرسبز، زیبایی عجیبی برای عابران و مسافران پدید آورده است. 

گفتنی است در حال حاضر ماربین همانند گذشته یک بخش یکپارچه نیست بلکه قسمتی از آن  در زیر مجموعه شهراصفهان و بخش قابل توجهی از آن متعلق به شهرستان خمینی شهر است؛ البته خمینی شهر خود در سابق به دلیل وجود سه روستای معروف  “ورنوسفادران”، ” خوزان” و “فروشان” به نام “سِدِه” شهرت داشت که مرکزمنطقه ماربین بود. 

کامران صباغی در راستای تعیین موقعیت و جایگاه این سرزمین، سهم حقابه آن درتقسیم نامه زاینده رود، محصولات باغی و زراعی، مشکلات ناشی از خشکی رودخانه و…. به گفتگوی مختصری با یکی از اعضای صنف کشاورزان در محله آدریان خمینی شهر و نیز عضوهیات مدیره طبیعت یاران اصفهان به عنوان یک پژوهشگر حوضه زنده رود و تاریخ اصفهان، پرداخته است.

آب پایدار، دلیل باغداری تاریخی در ماربین

در این باره مهدی هاشمیان گفت: بنده بازنشسته نساجی هستم و کشاورزی شغل پدرانم بوده ولی به دلیل خشکسالی و همچنین کاهش سطح زمین مانند سابق کمتر زراعت می کنم.

وی درباره محدوده جغرافیایی منطقه “ماربین “اظهار کرد: ازروی کوه آتشگاه درنزدیکی رودخانه زاینده رود اگر نگاه کنیم  پهنه وسیعی و سرسبزی را مشاهده می کنیم از شرق به اصفهان و جی، سمت غرب شهرستان نجف آباد، جهت شمال قُهاب و بُرخوار و جنوب لنجان سفلی (یا شهرستان فلاورجان) محدود می شود که درقدیم شامل (۶۸) پارچه آبادی بوده است.

عضو سابق هیات مدیره شرکت تعاونی روستایی پیام شهرستان خمینی شهر، ادامه داد: باغداری و درختکاری ماربین درتاریخ معروف بوده زیرا به دلیل وضعیت عبور رودخانه دراین منطقه آب پایدار و دایمی وجود داشته یعنی همان اصل حیاتی که نیاز یک درخت است به بیان ساده تر یک درخت گلابی پس از کاشت،فقط ۱۲ سال طول می کشد که زیر بار محصول برود پس نیازمند آب دایمی می باشد در حالی که محصولاتی مثل پنبه،گندم و جو نیاز به چنین میزان آبی ندارد.

هاشمیان درباره وضعیت مادی ها و شبکه آبرسانی قدیم درچند روستا ازمنطقه ماربین، اظهار کرد: به طورکلی شیب رودخانه زاینده رود ازغرب به شرق است که برای سوار بودن آب روی زمین همواره باید مادی از منطقه ای بالاتر و مسلط ؛ حفر و به سمت مزارع هدایت می شد که می توان گفت سردهانه تعدادی از مادی های ماربین در لنجان سفلی یا شهرستان فلاورجان امروزی بوده است.

وی مادی “کوشک ” را شاهرگ اصلی آبرسانی به محلات خمینی شهر یا همان “سِدِه” قدیم دانست و گفت: البته باغات محله هُرستان،بخشی از مزارع “دُرچه” و محله “قَرطمان” ازمادی “هُرستان” آب می گرفت که سردهانه آن درنواحی زیر فلاورجان و واقع است و هنوزاین مادی از دور خارج نشده و آبیاری با آن ادامه دارد.

این عضو صنف کشاورزی در شهرستان خمینی شهر درباره مادی کوشک، تصریح کرد: این مادی درقدیم  پس از جدا شدن از زنده رود به شاخه های و مادی های فرعی تری تقسیم شده و آب را به مزارع و باغات محلات کوشک، آدریان، وِرنوسفادران، خوزان، اَندان، فُروشان و … می فرستاد؛ البته این امر با ایجاد سازه ای سنگی و حوض مانند در داخل آن به نام “لَت و مَقسَم”انجام می شد که آب در پشت آن ذخیره و سپس به سمت هر صحرای زراعی به اندازه سهم تعیین شده در طومار فرستاده می شد.

هاشمیان خاطر نشان کرد: آدِریان علاوه بر حقابه داری از آب زنده رود دارای یک قنات بود که از لنجان سفلی منشاء می گرفت که دوشاخه قنات پس ازطی مسافتی در روستای “کهریزسنگ” (یا “کرسنگ” )به هم می پیوست؛ سپس آب مادی کوشک درعمق شش متری زمین روی آن ریخته می شد و در ادامه مسیر در ابتدای آب بند باغ “امیر سرتیپ امینی سِدهی” وارد مزارع آدریان می شد.

وی اضافه کرد: جوی آدِریان به دو شاخه اصلی “جوی قلعه “و “جوی میان صحرا ” تقسیم می شد که دومی پس از طی ۵۰۰ متر مسافت بازدو شعبه می شد،”جوی باغاها” و جوی “میان صحرا”.

این عضو صنف کشاورزی محصولات زراعی سده یا خمینی شهررا گندم و تنباکوی زرد طلایی معرفی کرد و گفت: گلابی، سِبری، آلبالو وانواع میوه ها در باغات خمینی شهر وجود داشت.

قنات آدِریان را ثروتمندان اصفهان عمران کردند

هاشمیان درباره وضعیت زمین داران و اربابان معاصردرآدریان، گفت: دراین محله یا روستا نظام ارباب و رعیتی همانند سایر مناطق حوضه آبریز زایند رود نداشتیم  فقط بخشی از زمین ها در مالیک چند ارباب معروف مانند آقا کمال شریعتمدار،مثقالی  و … بودند که به مرور زمان مردم املاکشان را از آنان خریدند.

وی درباره علت مالک بودن زمین توسط این افراد در آدریان به خبرنگار این سایت،گفت: دراواخردوران قاجاریه قنات معروف آدریان خراب شده بود و فقط مردم از مادی آب برداشت می کردند بنابراین عده ای نزد علما و ثروتمندان اصفهان رفته و از آنان خواستند که اقدام به سرمایه گذاری در احیای قنات کرده و بخشی از مزارع شریک شوند که این امر عملی شد.

این عضو صنف کشاورزی در خمینی شهر، درباره تغیرات در تجهیزات کشاورزی در طول چند دهه اخیر گفت: در قدیم کار شخم زدن زمین با گاو آهن انجام می شد اما در آدِریان آن گونه که شنیده ام این کار فقط با نیروی شش مرد و ابزار بیل عملی می گشت؛البته به خاطر دارم در اوایل دهه چهل نخستین تراکتور که کوچک و ساده بود را شخصی به نام “حاج عبدالرضا” خرید و با آن در مزارع شخم زنی می کرد.

هاشمیان ادامه داد: دردهه ۱۳۴۰ شرکت عمران روستایی چند چاه دیزیل عمیق در مزارع به عمق ۶۰ متر حفر کرد که  خود این امر جای بحث دارد زیرا طبق نظر کارشناسان موجب خشکی قنات ها شد اما از سوی دیگر تا قبل از خشکسالی،آدریان در طول هشت ماه سال  یعنی از اردیبهشت تا آخر پاییز از رودخانه و کانال ها به میزان یکصد لیتر برثانیه آب داشت بنابر این تا قبل از دهه ۱۳۸۰ و شروع خشکسالی چاههای یاد شده زیاد کار نمی کرد.

وی افزود: درحال حاضر چاهای دیزلی برقی شده و تعداد چاهها عمومی مجاز که هفت حلقه است در حد ۱۸۰ مترعمق دارد و آب این چاهها اسیدی شده ولی باز خوشبختانه به نسبت نجف آباد و سایر مناطق تاثیر بر خشکی درختان نگذاشته اما با این حال باید دولتمردان به فکر احیای زاینده رود باشند تا این مشکلات نیز رفع شود.

نابودی ریه های اصفهان با تداوم خشکی زنده رود

عضو سابق هیئت مدیره شرکت تعاونی روستایی پیام شهرستان خمینی شهر،تاکید کرد: تجربه حکم می کند که اگر آب صرفا در خود رودخانه به سمت شرق هم جاری باشد و به باغات آدریان هم نرسد باز سفره های زیر زمینی تقویت شده و از خشکی باغات جلوگیری می شود و نباید فراموش کرد که باغات ماربین ریه های اصفهان است.

هاشمیان یادآوری کرد: مادی کوشک زمانی شش مترعرض داشت و درختان زیادی در اطراف آن بود که نظرزیست محیطی، زیبایی طبیعی، تلطیف هوا، زندگی جانوران در آن و … بسیار دیدنی و لذت بخش بود ولی امروزه به یک کانال کوچک بتونی تبدیل شده است.

وی اظهار کرد:اساسا مالکیت باغ و زمین در کل ماربین خرد می باشد به استتثنای باغات بزرگی مثل سرتیپ که در حد ۶۰ جریب است، همچنین در آن خیلی خانه سازی انجام شده که این از نظر نیز وسعت باغات کم شده است.

این عضو صنف کشاورزی در خاتمه با اشاره به نسب کنتورهوشمند بر روی چهارحلقه از چاههای آب آدِریان، گفت: درخواست صنف کشاورز در منطقه ماربین این است که مدیران دولتی تلاش کنند آب بیشتری از رودخانه و از طریق کانالهای آبیاری به باغات و مزارع بدهند زیرا این امر برداشت چاه ها را کاهش داده و حتی ذخایر آن را پس ازانجام آبیاری و کشت و کار افزایش می دهد.

چهارسهم از ۳۳ سهم حقابه طومار

بسیاری از رودخانه های جهان در مناطق سرسبز با بارندگی زیاد جاری است اما زنده رودِ زندگی بخش از دشتی خشک عبور می کند و در تالابی زیبا آرام می گیرد پس این نعمت و معجزه بزرگ خداوندی را گذشتگان این سرزمین به عنوان رودخانه ای مقدس و حیات بخش می دانستند که در بهره برداری از آن کوشا ودر حفظ حرمت حقابه های آن دقیق بودند.

درادامه این گفتگو حشمت الله انتخابی عضو هیات مدیره جمعیت طبیعت یاران اصفهان،اظهار کرد: آب رودخانه زاینده رود از رشته کوه زاگرس از جمله “زرد کوه” و “کوه کرپوش”  سرچشمه گرفته و به تالاب گاوخونی ختم می شود و بر اساس جریان غرب به شرق آب آن به ۳۳ سهام کلی تقسیم شده است.

وی با بیان اینکه حدود (۱۱۰۰) سال قبل “ابن رُسته اصفهانی ” درکتاب “الاعلاق النفیسه “نوشته است که نخسین کسی که آب زاینده رود را تقسیم کرد اردشیر بابکان اولین پادشاه ساسانی بود،گفت: معتقدم که تقسیم آب این رودخانه  تمدن ساز و حفر مادی ها آن اصالتی باستانی و حتی در حد چند هزار سال دارد اما پس از تغییرات در طول زمان نهایتا آخرین تقسیم نامه آب زاینده رود را به شیخ بهایی در دوران صفویه نسبت می دهند.

انتخابی با یادآوری اینکه زمین های بلند، سخت و سنگلاخی در بالادست رودخانه درسهم بندی طومار نبوده است،افزود: آب رودخانه پس از ورود به دشتهای زراعی به ۳۳ سهام کلی تقسیم شده که این رقم باز به ۲۷۵ سهم خردتر تخت مادی ها و درنهایت به ۳۰۹۸ سهم جزیی تر تحت مزارع و روستاها قسمت شده است.

این پژوهشگر حوضه زاینده رود، افزود:طبق متن طوماراین ۳۳ سهام کلی به این ترتیب است که لنجان ۶ سهم؛ اَلِنجان(یا لنجان سفلی) ۴ سهم؛ ماربین ۴ سهم؛ جی و برزرود ۶ سهم؛ کرارج۳ سهم؛ براآن ۴ سهم ورودشتین(شامل بن رود و جلگه) ۶ سهم حقابه دارد.

وی خاطرنشان کرد: چهار سهم ماربین، نخست به ۲۹ سهم تحت مادی ها و سپس به ۲۸۲ سهم خردتر تحت مزارع و روستا ها تقسیم می شود. 

انتخابی یاد آوری کرد: سهم آب با حجم آب تفاوت دارد به این معنا که وقتی مزرعه ای دارای سهم آب است در موقع کم آبی رودخانه سهم وی نیز به همان نسبت کاسته و در زمان پر آبی افزایش خواهد یافت و بی عدالتی دراین میان رخ نمی دهد.

این کارشناس محیط زیست با بیان اینکه زنده رود همانند شاهرگ حیاتی، مادی ها سرخرگ ها و جوی ها مانند مویرگ و مزارع نیزهمچون اندام و سلول ها عمل می کند، اظهارکرد: ازبالا تا پایین دست رودخانه بیش از ۱۳۰ مادی حفر شده است و ازآنها نیز جوی های متعددی با “لَت و مَقسَم “جدا می شد که این امر اهمیت زیادی دارد زیرا اگر این مادی های و جوی ها نبود این همه آبادانی شامل دهها شهر،صدها روستا در حاشیه این روخانه شکل نمی گرفت و آب صرفا به سمت گاوخونی می رفت و این سرزمین هرگز آباد نمی شد.

وی با بیان اینکه رودهای ایران مرکزی و مناطق خشک مثل ” قم رود ” و “رود هرات” نیز دارای اسناد تقسیم آب است، تصریح کرد:اساسا شکل و فرم مادی ها نیز طبیعی بود هرچند با زحمت زیاد و کار دست توسعه یافته و به سمت مزارع هدایت شده بود از سوی دیگر میزان آب زاینده رود به نسبت رودهایی مثل دجله،کارون،فرات و… خیلی کمتر اما استفاده از آن به نسبت زیادتر بوده است که می توان دلیل وسواس و دقت زیاد در تقسیم آب را ناشی از محدودیت آب دانست.

دشتی با دو نماد باستانی

انتخابی در بخش دیگری از سخنان خود درباره موقیت جغرافیایی،جایگاه تاریخی و اقتصادی بلوک ماربین گفت: این سرزمین در حومه غربی اصفهان و سمت شمال رودخانه  با دو نماد تاریخی و باستانی واقع شده یکی پل “مارنان ” در حد شرقی و دیگری کوه آتشگاه در حد غربی آن و زاینده رود نیز حد جنوبی آن است.

این اصفهان شناس با بیان اینکه واژه “مار” صورت تغییر یافته همان “مهر”است،ادامه داد: ماربین همان “مهربین” است که یاد آور کیش و آیین مهری در دوران باستان بوده است، کوه آتشگاه تا قبل از تاسیس سلسله ساسانی که اردشیر بابکان آنرا به آتشکده تبدیل می کند، معبد مهری بوده که تندیس های از آناهیتا در آن وجود داشته است و این سخن را “مسعودی” مورخ قرن سوم هجری تایید کرده و از آن به نام “بت خانه  ماربین” که آن را به اشتباه “مارس”  خوانده و نوشته اند،یاد نموده است.

وی ادامه داد: پل تاریخی “مارنان” یا “ماربانان” انتهای ماربین و ابتدای شهر اصفهان محسوب می شده که معتقدم یکی از “بند پل های “باستانی بر روی رودخانه زاینده رود بوده است زیرا ازکنارآن سردهانه یکی از بزرگترین مادی های بلوک “جی” یعنی مادی “نیاصرم” جدا می شود که از آن بیش از ۳۰ روستای باستانی آبیاری می شده است،پل تاریخی مارنان در زمان شاه اسماعیل اول صفوی وجود داشته،اما در زمان شاه عباس دوم به وسیله “شافراز” کلانتر جلفا که آن پادشاه به وی لقب “سرفراز” داد مرمت و بازسازی شد.

انتخابی خاطر نشان کرد: بیشتربخش ماربین در طول تاریخ دارای درخت و باغات میوه فراوان بود زیرا از نظر طبیعی این منطقه در پیچ رودخانه واقع شده است که سیلاب و آب فراوان به آن ورود می کند و بنابراین چنین محیطی به دلیل دارا بودن آب دایمی و پایدار برای کاشت درخت مناسب است واما مناطقی مثل “جِی” یا ” بَراآن” و ….این امکان وجود نداشته بنابراین بیشتر غله و صیفی کاری می کردند.درحال حاضر چاههای فلمن که کسری آب آشامیدنی اصفهان بزرگ تامین می کند در بخش ماربین حفر شده زیرا مطمئن ترین سفره های دایمی آب در آن وجود داشته اما به دلیل خشکی رودخانه در سال های اخیر سطح آب این چاه ها کاهش یافته و با مشکل مواجه شده است. 

این اصفهان شناس درخصوص سرسبزی منطقه ماربین ادامه داد: یکی از شعرا به نام ” کمال خجندی” در وصف این منطقه گفته است: “ماربین ات که نسخه ارم است – آفتاب اندر او درم به درم است”

مقصود شاعراین است که به دلیل وجود باغات زیاد و درختان انبوه نور آفتاب از لابلایی درختان به صورت کامل به زمین نمی تابد بلکه نور خورشید همانند سکه نورافشانی می کند.

وی اضافه کرد: میوه “بِه” گورتان و نصر آباد،گلابی، سِبری و گنجانی سِدِه، سیب آزادان، کویج و زالزالک، گیلاس، آلوزرد، زردآلو و… از میوهای معروف ماربین است به نحوی که طبق قول تاریخی وقتی “بِه” اصفهان به بغداد می رسید مردم شهرازبوی این میوه متوجه ورود کاروان اصفهان می شده اند.

۱۱ مادی بزرگ …

انتخابی در بخش دیگری ازسخنان خود گفت: در ماربین ۱۱ مادی وجود دارد که دهانه تعدادی از آن در داخل همین بلوک و تعدادی دیگر مانند مادی هُرستان، مادی محمود آباد کوشک و… در داخل لنجان سفلی یا اَلِنجان یعنی بلوک بالاتر قرار داشته است.

این اصفهان شناس با بیان اینکه محلات “سِدِه” یا خمینی شهر فعلی در قدیم مرکزیت ماربین محسوب می شد، اظهار کرد: مادی کوشک کار آبرسانی به محلات این شهر را انجام می داد البته طبق تاریخ وزیر فتحعلیشاه قاجار یعنی محمد حسین خان صدر دستور داد تعدادی قنات حفر کنند وآب آن ها به مادی های “سِدِه” و” آدِریان” اضافه شود زیرا این  محلات از زمان حمله افغان دچار خسارت شده و آبرسانی آنها مختل شده بود.

وی درباره تعدادی از مادی های معروف ماربین گفت:مادی “سَهم” یا “صَرم” از محله “درب جَزین” دُرچه سرچشمه گرفته و به روستاها یا همان محلات، سُهرانچی، اِلیادران، جون، آفاران، جُنیران و ….آب می رساند که البته مادی بسیار طولانی و مهم در ماربین تلقی می شود؛همچنین مادی معروف “شاه “که به باغات دربار صفوی در مرکز شهر اصفهان تعلق داشت نیز از حوالی خیابان آتشگاه منشاء می گرفت، البته یک رشته قنات نیز برای آن اختصاص داده بودند؛ همچنین ناژوان، هُرستان، قَرطمان، رهنان، قمیش، جوی آباد، موجان، جِروکان، مارمار و… از مادی های معروف دشت ماربین هستند.

انتخابی، یاد آوری کرد: بطور کلی ۳۵ درصد آب کشاورزی و باغداری ماربین ازمادی های زاینده رود و ۶۵ درصد آن از قنوات تامین می شد هرچند معتقدیم  سرچشمه تعدادی ازاین قنوات نیز به دلیل زایش زنده رود شکل گرفته بود و تعدادی دیگر از کوههای” سِدِه ” نشات می گرفت.

این پژوهشگر حوضه زنده رود، درباره نحوه تقسیم آب ماربین مطابق متن طومار شیخ بهایی، گفت: درمتن طومارحقابه لنجانات (شامل دو بلوک لنجان و اَلِنجان) برای برنج کاری(یا همان “تولَکی” به معنای نشاکاری) نظر گرفته شده است که از اول برج سرطان که تیرماه باشد تا روز ۱۸ برج میزان یعنی مهرماه در هر ماه به صورت ۱۵ روز (۹ روز برنج کاری لنجانات و شش روز کشت و کار ماربین و جی) آب بین لنجانات، ماربین و جی تحویل می شده است، مضافا به این که در نوبت نخست به مدت ۱۸ روز آب برای تولکی برنج اختصاص داشته است، البته تا برج ۸ درختان ماربین میوه خود را می دادند و نیازی به آب درآخر پاییز و زمستان نبود بنابراین آب زاینده رود برای بذرکاری و کشت غله به سمت دشت های شرق اصفهان (براآن، کرارج، ورودشتین) می رفت.

 

مسوولان باید باغ های ماربین را حفظ کنند 

وی با اشاره به واقع بودن این منطقه در حومه غربی شهر اصفهان، خاطرنشان کرد: جهت وزش عمده بادهای شهراصفهان، غرب به شرق است، بنابراین بقای باغ ها و درختان ماربین موجب تصفیه و تلطیف هوای این شهر تاریخی می شود همچنین بیشه های ناژوان تا شهرهای دُرچه و فلاورجان در حاشیه زنده رود فرصت گردشگری خوبی به حساب می آید.

انتخابی با بیان اینکه باید مسوولان به فکر حفظ باغات وجلوگیری از قطع درختان باشند، گفت: متاسفانه نحوه شهرسازی و افزایش قیمت زمین بخش زیادی از باغ ها را به فضای مسکونی و تجاری  تبدیل کرده است.

عضوهیئت مدیره جمعیت طبیعت یاران اصفهان در پاسخ به پرسش خبرنگار این سایت درباره “بَرزرود”، گفت: جی و بَرزرود جمعا دارای شش سهم حقابه ازآب رودخانه است که “برزرود” از کوه دنبه ( قائمیه) تا کرارج  در جنوب رودخانه وسعت دارد و مادی های “شایِج”، “نایِج”، “عبدلله خان” ، “دنبه” و”فرح آباد” درآن جاری است و “دستگرد خیار” نیز از مناطق معروف صیفی کاری در آن تلقی می شود.

وی در خاتمه تاکید کرد: آب طبیعی رودخانه زاینده رود که در شرایط نرمال حدود ۸۵۰ میلیون مترمکعب در سال است به اضافه آب تونل اول کوهرنگ که در شرایط نرمال سالانه به حدود ۳۰۰ میلیون مترمکعب می رسد و کشاورزان هزینه آن را تحت عنوان  “عوارض کوهرنگی” سال ها پرداخت کرده اند،طبق مصوبات قانونی و نیز تایید شورای عالی آب در سال های اخیر متعلق به تمام ۳۳ سهم حقابه دار تاریخی و سهم محیط زیست رودخانه است و باید از غصب آن جلوگیری و حرمت آن حفظ شود.

*عکس های گزارش ماربین دریافتی است.