بوی باران | صدای عدالت و آزادی تارنمای سازمان عدالت و آزادی ایران اسلامی
عارف سپهری
عضو شورای مرکزی سازمان
بوی باران| آلاینده ها، مواد یا حالاتی از انرژی هستند که به محیط زیست و موجودات زنده آسیب می رسانند، ورودشان اختلال و ناراحتی یا نابودی به بار می آورد و آثاری به جا می گذارد که “آلودگی” می نامیم. در سالهای اخیر با انواع گوناگونی از آلودگی های محیطی رو به رو بوده ایم. آلودگی هوا، آب، صوت، نور و غذا. وجود بیش از حد آلاینده های شیمیایی و میکروبی در محصولات کشاورزی بر سلامت افراد جامعه تاثیر منفی گذاشته و انواع بیماری ها را گسترش داده است. مصرف نادرست کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات و بیماری ها و علف کش ها، آبیاری با پسابهای شهری و صنعتی و آلودگی هوا ناشی از احتراق سوختهای فسیلی، آلودگی شیمیایی (به ویژه آلودگی نیتراته و فلزات سنگین) و میکروبی خاک و محصولات کشاورزی را باعث شده است. آلاینده ها وارد چرخه خاک – گیاه – حیوان و انسان شده و می توانند به حد آستانه سمی به گیاه و حیوان و انسان ضرر برسانند. نگرانی در مورد ایمنی مواد غذایی از نیمه دوم قرن بیستم موجب وحشت مصرف کنندگان شده که به از دست رفتن اعتماد اجتماعی در ارتباط با ایمنی زنجیره غذایی منجر شده است. در این راستا طرحهای عمومی و خصوصی بسیاری در قالب طرحهای صدور گواهینامه کیفیت مواد غذایی برای بازگرداندن اطمینان مصرف کنندگان در حال تکامل است. محصول غذایی ایمن، نتیجه تمام فرآیندهای تولید، تبدیل و فرآوری و عرضه درون زنجیره تامین مواد غذایی است.
نقش وضعیت اجتماعی، میزان سواد و سطح آگاهی شهروندان، در افزایش میزان استقبال از محصولات غذایی استاندارد در مقایسه با نقش توان اقتصادی موثرتر است. آگاهی افراد از پیامدهای سلامت غذایی، باعث می شود اولویت بندی خرید کالا به سمت تامین آن دسته ای از کالاها سوق پیدا کند که تامین کننده سلامتی است.
مدیریت زنجیره تولید تا مصرف محصولات کشاورزی، استانداردهایی را شامل می شود که از سالهای پایانی قرن بیستم در اروپا تعریف شد. رعایت این استانداردها، عامل مهمی در سلامت شهروندان است. نخستین حلقه این زنجیره از تولید محصولات در مزارع شروع می شود و با کنترل شرایط نگهداری پس از برداشت و توزیع استاندارد محصول ادامه می یابد.
استاندارد کیفی محصولات کشاورزی را می توانیم در چهار سطح کلی دسته بندی کنیم: ۱- محصول ارگانیک ۲- محصول تولید شده براساس عملیات خوب کشاورزی (GAP) ۳- محصول سالم ۴- محصول طبیعی
محصول ارگانیک فاقد هرسطحی از آلاینده های شیمیایی و میکروبی است. طی فرآیند تولید این محصولات، هیچ کود و سم شیمیایی مصرف نمی شود، خاک و آب مصرفی فاقد باقیمانده آلاینده های شیمیایی و میکروبی است و هوایی که گیاه در آن فتوسنتز و تنفس می کند نیز عاری از آلاینده ها است. از چنین اوصافی پیداست، تشخیص محصول ارگانیک نیاز به ممیزیهای دقیقی دارد چه آنجایی که مربوط به بررسی سوابق خاک مزرعه و کیفیت هوای منطقه می شود و چه آنجایی که به اثبات سلامت محصول از تولید گرفته تا نگهداری، بسته بندی و توزیع، مطابق با استانداردهای ارگانیک می پردازد. بنابراین برای تولید محصول ارگانیک، حتی اگر هیچ کود و سمی هم مصرف نشود، کافی نیست و نبودن باقیمانده آلایندهها از سالهای قبل در خاک مرزعه و همچنین پاکی آب و هوا نیز از شروط اساسی است. پیداست که احتمال تولید چنین محصولی در مزارع کشور ما بسیار کم است و اثبات وجود این محصول نیازمند تایید مراجع ذیصلاح است مراجعی که در کشور ما فعال نیستند. موضوعی که بروز سو استفاده ها زیر نام محصول ارگانیک را پیش آورده است.
عملیات خوب کشاورزی که به اختصار GAP)، Good Agricultural Practices) نام دارد، مرتبه منعطف تری است به گونه ای که وجود حدی از آلاینده ها مجاز است جوری که می توانیم بگوییم اگر ۹۵ درصد از الزامات کنترلی رعایت شده باشد، قابل قبول است.
استاندارد منعطف تری نیز وجود دارد که با عنوان محصولات گواهی شده براساس آیین نامه های مربوط به عرضه محصولات سالم مبادرت می کند. فرآیند بازرسی برای تولید این محصولات به صورت موردی است.
محصولاتی که در مناطق طبیعی و دست نخورده مثل مراتع و جنگلها به عمل می آیند، در گروه محصول طبیعی قرار می گیرند. این مناطق بکر بوده و پذیرای تکنولوژی نبوده اند لذا فاقد هرگونه نهاده شیمیایی هستند. باید توجه داشت که محصول طبیعی را نباید با محصول ارگانیک یکی گرفت. محصول ارگانیک رعایت استانداردهای تولید در مزارع را شامل می شود درصورتی که تعبیر محصول طبیعی ناظر به محصولاتی است که در مناطق وحشی استحصال می شوند.
استاندارد GAP کنترل تمامی شرایط کاشت، داشت، برداشت، جداسازی، بسته بندی، نگهداری و حمل و نقل محصول و تایید محصولات را شامل می شود به طوری که محصول ایمن و سالم تولید شود و در اختیار مصرف کننده قرار گیرد. در تولید چنین محصولی جنبه های اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی رعایت می شود چراکه شهروندان از شرایط تولید آگاه می شوند و اطمینان حاصل می کنند که محصول سالم برایشان تولید شده است بنابراین سرمایه اجتماعی خلق می شود، عملیات صحیح نگهداری محصولات علاوه بر تامین اصول بهداشتی موجب افزایش زمان ماندگاری محصول نیز می شود که خود دارای توجیه اقتصادی است و سرمایه اقتصادی خلق می شود، حدود مجاز مصرف مواد شیمیایی رعایت می شود و با انتخاب ارقام و روشهای کشت مناسب، محیط زیست حفاظت می شود و آسیب به منابع آب و خاک کاهش می یابد. با رعایت اصول ایمنی و بهداشت محیط نیز سلامتی کارگران تامین می شود.
سیستمهای کنترلی همچنین می توانند برآورد دقیقی از زیانهای اقتصادی ناشی از غذای غیراستاندارد به دست دهند و بدین ترتیب برای حل مشکلات شهروندان امکان برنامه ریزی دقیق و اقدامات موثر فراهم آید. رعایت این اصول استانداردی، امکان ردیابی معکوس محصول توسط مصرف کننده را به وجود می آورد. اطلاعاتی که روی بسته ها درج می شود، جامع است و نشانی مزرعه، ویژگیهای فیزیکوشیمیایی آب و خاک محل کشت، نوع رقم بذری کاشته شده، مشخصات کودها و سموم مصرف شده و آنالیز نهایی محصول از نظر میزان باقیمانده ترکیبات را شامل می شود. صحت تمامی این اطلاعات توسط مرجع صلاحیتدار، بازرسی و سپس گواهی می شود. با وجود این اطلاعات، مصرف کننده بابت خرید محصول سالم مطمئن می شود و درصورت مشاهده نقاط مثبت یا منفی امکان بهره گیری از ابزارهای نظارتی را خواهدداشت.
به منظور حفظ کیفیت و سلامت میوه و سبزی، محصولات، متناسب با نوع محصول نهایی (تازه، بسته بندی یا منجمد) براساس استانداردهای تدوین شده از لحاظ میزان آلودگیها (میکروبی و شیمیایی)، باقیمانده مواد شیمیایی در میوه و سبزی (کود و سم)، استانداردهای ارگانولیپتیک (ویژگیهای دیدنی، بوئیدنی، چشیدنی و لمس کردنی غذا)، وضعیت رسیدگی، آسیبهای مکانیکی، استحکام بافت، طعم و شروط بسته بندی، پس از آزمایش و کنترل به بازار مصرف فرستاده یا در انبارها نگهداری می شوند. رعایت این استانداردها باعث می شود از انتقال آلودگیهایی که منجر به بیماریها و مسمومیتها می شود به منازل ممانعت به عمل آید. مسئولیت تصویب این استانداردها با سازمان ملی استاندارد ایران است.
اهدافی که باید دنبال کنیم
کل مساحت ایران ۱۶۵ میلیون هکتار است. ۸۹٫۱ میلیون هکتار یعنی ۵۴ درصد از اراضی کشور فاقد خاک است و ۷۵٫۹ میلیون هکتار (۴۶ درصد) خاک دارد. از ۴۶ درصد باقیمانده، تنها ۱۸٫۵ میلیون هکتار جزو اراضی کشاورزی به حساب می آید که از این میزان ۱٫۲ میلیون هکتار اراضی با کیفیت و فاقد محدودیت است و مابقی اراضی دچار انواع محدودیتهای کمبود عمق و مواد آلی، بیش بود گچ و شوری و… است. علاوه بر این محدودیتها، محدودیت های منابع آبی و تحریم ها در تامین نهاده ها (کود، سم، بذر) و بازار صادراتی نیز وجود دارد. وقتی تولید در چنین شرایط سختی انجام می شود تولید محصول با کیفیت هدفی ضروری به حساب می آید و تولید بی کیفیت و غیراستاندارد به هیچ وجه برای کشور مقرون به صرفه نیست.
پس اهدافی که در رعایت استانداردهای تولید تا عرضه محصولات کشاورزی دنبال می شود را می توانیم به شرح زیر مرور کنیم:
در حال حاضر تاکید روی آلاینده های شیمیایی است و به تاثیر آلاینده های میکروبی توجهی چندان نمی شود. فرض بر این است که در تولید محصولات از آب چاه استفاده می شود اما بعضی مواقع از پساب شهری نیز استفاده می شود. بنابراین آلودگی (شیمیایی، فیزیکی، میکروبی) محصولات کشاورزی به حداقل می رسد.
با رعایت استاندارد در مصرف کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات و علف کشها و عملیات خاکورزی اثرات تخریبی فعالیتهای کشاورزی بر گونه های زیستی (حفظ تنوع زیستی)، فعالیت بیولوژیک خاک، حاصلخیزی خاک و سلامت منابع آبی حفاظت می شود پس هدف مهم حفاظت از محیط زیست دنبال می شود و سلامت بهره برداران و مصرف کنندگان هم تامین می شود.
وضعیت تولید و عرضه محصولات کشاورزی ارتقا می یابد در نتیجه امکان نظارت بر کیفیت محصولات در بازار هم فراهم می شود. بهبود کیفیت تولید و عرضه محصولات به موفقیت صادرات کمک شایانی می کند.
در این شیوه مدیریتی امکان معرفی محصولات غنی شده (بالا بردن غلظت عناصر معدنی مفید در محصول) به وجود می آید.
اطلاع رسانی بابت ویژگیهای محصول تولید شده به مصرف کنندگان و امکان ردیابی معکوس محصولات، اعتماد در مصرف کنندگان را افزایش می دهد.
این باور میان کشاورزان نیز تعمیم می یابد که برای جلب مشتری باید به تولید استاندارد رو آورند.
پیشینه استانداردها در نمونه موردی اصفهان
۵۶ سال پیش کمیسیون بین المللی کدکس مواد غذایی (Codex) توسط دو سازمان خواربار کشاورزی (FAO) و بهداشت جهانی (WHO)برای تدوین استانداردهای غذایی تشکیل شد. ایران یکی از کشورهای عضو این کمیسیون است. قریب به ۱۲ سال پیش کمیته کدکس مواد غذایی استان اصفهان تشکیل شد. تقریبا از همان سالهای ابتدای تاسیس، کار بررسی استاندارد Euro GAP شروع شد. منتهی از آنجایی که شرایط کشت و کار محصولات در اروپا با استانهای ایران متفاوت است، تدوین استاندارد GAP محصول پیاز برای اجرا در شرایط استان اصفهان در سال ۹۵ به پایان رسید. پس از دو سال کشت آزمایشی در سالهای ۹۴ و ۹۵ در سال ۹۶ در پنج شهرستان گلپایگان، سمیرم، فریدن، فریدونشهر و بویین میاندشت، مجموعا ۳۰ هکتار زمین کشت شد و جمعا ۲۵۰۰ تن محصول پیاز GAP برداشت شد یعنی عملکرد ۸۳ تنی در هر هکتار. این عملیات با همکاری بخشهای دولتی، صنفی و خصوصی انجام شد و برای رعایت استانداردهای GAP زحمات زیادی کشیده شد تا محصول، تولید شده و در بازار مصرف عرضه شود اما باید گفت تا زمانیکه میان دستگاهها هماهنگی نباشد، محصول تولیدی که به دلیل رعایت استانداردها هزینه تمام شده بیشتری دارد قیمت گذاری عادلانهای داشته باشد، از تولید کننده این محصولات حمایت شود تا به تولید استاندارد ترغیب شود، مرجع معتبر ممیزی و گواهی محصول استاندارد معرفی شود، مصرف کننده نیز درخصوص مصرف محصول استاندارد توجیه شود و فرآیند تجاری و برندینگ در بازار با موفقیت انجام شود، عملیات GAP موفق نمی شود.
۱۳ دستگاه دولتی یا حاکمیتی با وظایف سیاست گذاری، وضع آیین نامه، تخصیص اعتبار و ایجاد مشوقها در تامین غذای استاندارد شناسایی شده اند:
معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی
سازمان جهاد کشاورزی
مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی
اداره استاندارد ملی
شهرداری (سازمان میادین میوه و تره بار)
اداره صنعت معدن تجارت
سازمان مدیریت و برنامه ریزی
تعزیرات
صدا و سیما
آموزش و پرورش
اداره کار و تعاون
اداره محیط زیست
نظام صنفی کشاورزی
به این فهرست سازمان نظام مهندسی کشاورزی، اتاق بازرگانی اتاق اصناف، اتحادیه ها و شرکت های تعاونی تولیدی و تشکل های خصوصی را به عنوان بازیگران غیردولتی و غیرحاکمیتی باید افزود که سهم مهمی در اجرای فرآیندهای تولید تا عرضه محصولات استاندارد برعهده دارند. تا جایی که یکی از دلایل عدم موفقیت اجرای تولید و عرضه محصولات استاندارد و گواهی شده را می توان در بالا بودن وزن بخش دولتی نقش کم رنگ شرکتها و تشکلهای خصوصی و پیچیده بودن فرآیند هماهنگی و اجرای عملیات بین بخشهای دولتی دید. نقش وزارت جهاد کشاورزی و سازمان غذا و دارو از بقیه مهمتر و بیشتر است اما به نقش مهم مدیریت شهری نیز باید اشاره کرد. شهرداریها (سازمان میادین میوه و تره بار) متولی اصلی عرضه محصولات کشاورزی هستند که از طریق توجه به انتخاب بهرهبرداران مناسب، ایجاد سازوکار نظارتی بر استانداردهای کیفی محصولاتی که وارد میادین و فروشگاههای کوثر میشوند، کمک به فعالیتهایی که به ارتقای فرهنگ عمومی در خصوص مصرف محصولات سالم یاری می رساند، می توانند نقش خود را در این راستا انجام دهند.
منبع: دنیای اقتصاد
